Μαθαίνοντας από τον Σωκράτη, 2.500 χρόνια μετά

Evren Aydin/Unsplash

Ο πλανήτης Γη και οι πολίτες του, βρίσκονται σε μια τεταμένη κατάσταση. Οι ειδήσεις σχετικά με τις δραματικές οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας σχεδόν σε όλες τις χώρες του Κόσμου (και ειδικά στις φτωχότερες) σε συνδυασμό με τη Βηρυτό η οποία (κυριολεκτικά και μεταφορικά) “φλέγεται” και με τα όσα τραγικά συμβαίνουν στη Λευκορωσία, το αποδεικνύουν. Δίχως να υποτιμούνται σε καμία περίπτωση οι σημαντικότατες επιπτώσεις του COVID-19 σε υγειονομικό επίπεδο, το 2020 δεν αποτελεί μόνο το έτος του κορονοϊού. Αποτελεί, σε συνέχεια του 2019, ένα έτος όπου εκατομμύρια άνθρωποι ανά όλο τον Κόσμο, από τη Χιλή και τη Γαλλία ως τη Λευκορωσία και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής της αστυνομικής αυθαιρεσίας, επιζητούν μια “αλλαγή”. Η συγκεκριμένη αλλαγή έχει ασφαλώς χρώμα πολιτικό, κοινωνικό αλλά πρωτίστως οικονομικό και ηθικό.

Τόσο το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα, όσο και η ηθική του “κέρδους”, όπως τη χαρακτήριζε ο Μαξ Βέμπερ, χρειάζονται μια “αλλαγή”. Άλλωστε, το γεγονός πως οι διαδηλωτές στον Λίβανο τις προηγούμενες ημέρες φώναζαν και έγραφαν συνθήματα όπως το “κάτω η βασιλεία των τραπεζών”, δεν είναι τυχαίο. 

Ο τρόπος όμως με τον οποίο μπορεί να συντελεστεί μια ουσιαστική αλλαγή, διαφέρει σημαντικά ανά περιπτώσεις. Για αυτό το λόγο, ζητήσαμε την άποψη του Σωκράτη, ναι του γνωστού. Καθώς λοιπόν και ο αρχαίος φιλόσοφος επιθυμούσε μια άλλη, διαφορετική, “αλλαγμένη” Πολιτεία, από την οποία κατοικούσε, έχει ενδιαφέρον να χρησιμοποιήσουμε ορισμένα αποφθέγματα της Πολιτείας του Πλάτωνα (στην οποία ο Σωκράτης συνομιλεί με αρκετούς ανθρώπους) , ως τροφή για σκέψη σχετικά με το πως θα συντελεστεί η συγκεκριμένη “αλλαγή”. Αξίζει βέβαια να σημειωθεί πως τα αποφθέγματα που θα παρατεθούν αποτελούν μόλις ένα ελάχιστο ποσοστό των λεγόμενων του Σωκράτη στην Πολιτεία, και κατ’ επέκταση των θεμάτων που θίγονται στο έργο του Πλάτων.

Πρώτα απ’ όλα, η ηθική.

Όπως διαβάζουμε λοιπόν στην Πολιτεία (2002, 577) σε επιμέλεια του Ν. Σκουτερόπουλου, ο Σωκράτης αναφέρει: “Το ξέρεις ότι, υπάρχουν τόσα είδη ανθρώπινων χαρακτήρων, όσα ακριβώς είναι και τα είδη των πολιτευμάτων; Ή νομίζεις τάχα ότι τα πολιτεύματα μας έρχονται ουρανοκατέβατα και δεν διαμορφώνονται από τα ήθη και τις συνήθειες αυτών που ζουν στις πόλεις;”. Με άλλα λόγια δηλαδή, η “αλλαγή” στο πολιτικό (και κατ’ επέκταση κοινωνικό και οικονομικό) κατεστημένο, είναι μια αλλαγή ήθους και συνηθειών. Το ποιο είναι το ήθος και οι συνήθειες των σημερινών κοινωνιών, εναπόκειται στην κρίση του καθενός. Σαφώς όμως, γίνεται λόγος για ήθος και συνήθειες που παρατηρούνται σε ένα καθεστώς συνεχούς παραγωγής, κατανάλωσης και ανασφάλειας, όσον αφορά τον Δυτικό Κόσμο. Άλλωστε, εάν θεωρήσουμε πως το πολίτευμα της εποχής μας (και πάλι στον Δυτικό Κόσμο), είναι μια νοθευμένη δημοκρατία ή μια “μέτα-δημοκρατία”, καθώς, ο Crouch (2004, όπως αναφέρεται σε Φραγκονικολόπουλο, 2017), υποστήριζε πριν δεκαέξι χρόνια πως βρισκόμαστε ήδη σε μια φάση “μεταδημοκρατίας”, δηλαδή σε “ένα μοντέλο πολιτικής όπου η κοινωνία εξακολουθεί να κατέχει και να χρησιμοποιεί όλα τα θεσμικά όργανα της δημοκρατίας, αλλά μέσα από αυτά, η ενέργεια και η καινοτόμος ορμή απομακρύνονται από τη δημοκρατική αρένα προς τους μικρούς κύκλους μιας πολιτικοοικονομικής ελιτ ... και η δημόσια εκλογική συζήτηση είναι ένα αυστηρά ελεγχόμενο θέαμα το οποίο διαχειρίζονται αντίπαλες ομάδες ειδικευμένων στις τεχνικές πειθούς και το οποίο εστιάζει σε ένα μικρό φάσμα θεμάτων που οι ομάδες αυτές έχουν επιλέξει”, τότε αντιλαμβανόμαστε καλύτερα πως εφαρμόζονται τα λεγόμενα του Σωκράτη στο σήμερα.

Όπως λοιπόν αναφέρει και πάλι ο φιλόσοφος (2002, 607), “δεν μπορεί σε μια πόλη να είναι ο πλούτος σε μεγάλη υπόληψη και ταυτόχρονα οι πολίτες της να έχουν αρετή, αλλά αναγκαστικά ή το ένα θα παραμελείται ή το άλλο” ενώ επίσης ισχυρίζεται πως (2002, 599), “είναι φανερό πως όταν θα δεις σε μια πόλη ζητιάνους, κάπου σ’αυτόν τον τόπο υπάρχουν κρυμμένοι κλέφτες, λωποδύτες και κάθε λογής τέτοιοι κακοποιοί”. Οι συγκεκριμένες φράσεις του, ενδεχομένως να εφαρμόζουν τέλεια στη σημερινή πραγματικότητα, τόσο ηθικά όσο και πρακτικά-οικονομικά. Όσον αφορά την ηθική προέκταση τους, γίνεται λόγος για την υπερίσχυση της νοοτροπίας της συνεχούς ανάγκης για απόκτηση πλούτου και χρημάτων (Auri sacra fames) εις βάρος της νοοτροπίας του “συλλογικού καλού”, της “συλλογικής ευδαιμονίας” (η οποία αποτελεί κατά τον Σωκράτη, τον στόχο ενός πολιτεύματος όπως αναφέρεται σε 2002, 201) . Ο λόγος για τον οποίο το “συλλογικό καλό” εναντιώνεται με την έννοια του πλουτισμού (και της “μεγάλης υπόληψης στον πλούτο”) σχετίζεται ακριβώς με την πρακτική-οικονομική προέκταση της φράσης του Σωκράτη, στη σημερινή εποχή και είναι ακριβώς ο λόγος για τον οποίο, υπάρχουν “έντιμοι ζητιάνοι” και “πλούσιοι κλέφτες” εντός της ίδιας κοινωνίας.

Πιο συγκεκριμένα, σε ένα καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής όπως το σημερινό, η έννοια του “κέρδους” συνυφαίνεται αναγκαστικά με την έννοια του να καρπώνεται ο εργοδότης τα κέρδη (υπεραξία) μιας επιχείρησης, τα οποία όμως προκύπτουν από τους κόπους και την εργασία κάποιων άλλων (εργατών). Για αυτόν το λόγο, ενδεχομένως να αναπτυχθεί διχόνοια ανάμεσα σε “έχοντες” και “μη έχοντες”. Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως, η συγκεκριμένη διχόνοια, όπως ανέφερε ο Σωκράτης, είναι πολύ πιθανό να οδηγήσει σε ένα τυραννικό πολίτευμα.

Για να αποφευχθεί όμως μια τέτοια εξέλιξη, σύμφωνα με τον Σωκράτη, είναι αναγκαία η συμβολή όσων κυβερνούν. Πιο συγκεκριμένα, ο φιλόσοφος αναφέρει (471,2002): “Παίρνοντας (σσ. Οι φιλόσοφοι), στα χέρια τους μια πόλη και ανθρώπινους χαρακτήρες, πρώτη τους φροντίδα θα ήταν η κάθαρση τους, πράγμα που δεν είναι πολύ εύκολο”.

Οι ιδανικοί κυβερνώντες λοιπόν, για τον Σωκράτη, θα έπρεπε να “καθαρίσουν” τις ψυχές και κατ’ επέκταση, την ηθική της κοινωνίας που θα κυβερνήσουν, προτού φτιάξουν νόμους. Θα μπορούσαν όμως να προβούν σε κάτι τέτοιο, αφότου εκείνοι θα έχουν φτάσει σε ένα σημείο, κατά το οποίο θα αναζητούν και θα έρχονται σε επαφή μόνο με την υπέρτατη αλήθεια (το Αγαθό) και όχι με όσα θεωρούνται γενικά πως είναι “αληθινά”.

Καθότι όμως, οι συγκεκριμένες ιδέες χρήζουν τεράστιας μελέτης, στο σημείο αυτό μπορούμε να συγκρατήσουμε δύο σημαντικά στοιχεία από την φράση του Σωκράτη: Α) Ότι πρώτα απ ‘όλα, σημασία έχει η διαμόρφωση των ηθικών αξιών, οι οποίες όπως προαναφέρθηκε, θα καθορίσουν τα ήθη και τις συνήθειες των πολιτών που με τη σειρά τους θα καθορίσουν το πολίτευμα, Β) Πως οι κυβερνήτες, πέρα από την επαγγελματική τους προσπάθεια, θα έπρεπε να έχουν καταβάλλει και τεράστια πνευματική προσπάθεια ώστε να κυβερνήσουν, αποβλέποντας στο κοινό καλό.

Σε κάθε περίπτωση λοιπόν, δίχως να εμβαθύνουμε ούτε κατ’ ελάχιστο στις έννοιες που αναπτύσσονται στην Πολιτεία, γίνεται ορατή η σύνδεση της επιτακτικής ανάγκης για αλλαγή ηθών, συνηθειών και φυσικά αξιών με την πολιτική, οικονομική και κοινωνική αλλαγή που επιζητούν εκατομμύρια άνθρωποι στον Κόσμο σήμερα. Άλλωστε, όπως έλεγε και ο Σωκράτης, παρά το γεγονός πως “καθετί που γεννιέται υπόκειται στην φθορά” (581,2002), οι ηθικές αξίες έχουν δείξει τη διαχρονικότητα τους.

«Αν υπάρχει κάπου αυτή η πολιτεία ή αν θα υπάρξει, αυτό δεν έχει καμία σημασία. Γιατί εκείνος (σσ. Που πιστεύει σε αυτήν), θα πράττει σύμφωνα με τους νόμους αυτής της πολιτείας και καμίας άλλης» (707, 2002).

---------------------------------------

Βιβλιογραφία:

1. Σκουτερόπουλος Ν. Μ. (2002). Πλάτων Πολιτεία. Αθήνα: Πόλις
2. Φραγκονικολόπουλος Χ. (2017). Ευρωπαϊκή Ένωση: Η αναπόφευκτη πρόκληση της δημοκρατικής νομιμοποίησης. Αθήνα: Επίκεντρο         

Το κείμενο δημοσιεύτηκε αρχικά στο TV Χωρίς Σύνορα